ترجمه و بازی با کلمات
فیلم سینمایی The Green Mile به کارگردانی فرنک دارابونت (Frank Darabont) اقتباسی است از رمانی به همین نام به قلم استفن کینگ (Stephen King). دو شخصیت اصلی این فیلم پُل اجکام (Paul Edgecomb) و جان کافی (John Coffey) هستند که نقش این دو را، به ترتیب، تام هنکس (Tom Hanks) و مایکل کلارک دانکن (Michael Clarke Duncan) بازی می‌کنند. روایت فیلم به صورت پس‌نگاه (flashback) است. پل اجکام ِ 108 ساله در آسایشگاه سالمندان از خاطرات جوانی خود می‌گوید؛ از زمانی که مسئول بند اعدام در دوران رکود بزرگ (Great Depression) است. اجکام در تعریف Green Mile می گوید:
Usually death row is called “The Last Mile.” We called ours “The Green Mile.” The floor was the color of faded limes. We had the electric chair…
جایگزینی Last با Green به خاطر رنگ کف راهرو بندی ست که اجکام مسئول آن است. در دوبله‌ی فارسی نام فیلم به مسافت سبز ترجمه شده است. اما در بین فیلم‌دوستان بیشتر به مسیر سبز معروف است. ترجمه‌ی عنوان یک بحث است، ولی بحث اصلی ما در این جا بر سر تکيه‌کلام جان کافی است که همیشه هنگام معرفی خود (3 بار در فیلم) عیناً تکرار می‌کند.
جان کافی سیاه‌پوست آمریکایی ِ غول پیکر ِ بیسوادی است که فقط هجی کردن فامیل خود را بلد است. حتا وقتی اجکام می گوید corridor، او معنی آن را متوجه نمی‌شود! بلد نیست Florida را تلفظ کند. جملات‌اش شکسته است و غلط املایی کم ندارد. در معرفی خود می‌گوید:
- John Coffey, like the drink, only not spelt the same.
این تکيه‌کلام را در دوبله‌ی فارسی به این صورت ترجمیده‌اند:
- جان کافی، مث قهوه، ولی مث هم هجی نمی‌شن.
بازی زبانی‌ای که در دیالوگ اصلی شده، در ترجمه از بین رفته. کافی و قهوه در فارسی شباهتی با هم ندارند. برای ببینده‌ی فارسی‌زبان این سؤال پیش می‌آید که ارتباط کافی با قهوه چیست. چرا باید جان کافی بگوید اسم‌اش مثل قهوه است.
پیشنهاد من، به عنوان یک گزینه، این است که به جای "قهوه" از "کافه" استفاده شود. اول این‌که، کافه و قهوه هم‌ریشه‌اند. دوم، و مهم‌تر، این‌که کافه با کافی جناس ناقص می‌سازد، که همین به کار ما می‌آید. جان کافی می‌تواند بگوید:
- جان کافی، مث کافه، فقط حرف آخرشون فرق داره.
از این که بگذریم، به نظرم بزرگ ترین لطمه در ترجمه‌ی این فیلم نداشتن جایگزین مناسب برای لحن و لهجه‌ی جان کافی است. سیاه‌پوست بیسوادی را تصور کنید که به لهجه‌ی شکسته‌ـ‌وـ‌بسته‌ی آمریکایی صحبت می‌کند. چیزی شبیه لهجه‌ای که مارک تواین در هکلبرین فین به کار می‌برد. لهجه‌ی نزدیک به این لهجه‌ی آمریکایی در فارسی چیست؟
در پایان بد نیست یکی از دیالوگ‌های بسیار تأثربرانگیز جان کافی را بخوانیم:
He killed them with they love, they love for each other… That’s the way it is every day. That’s the way it is all over the world.